Ubezwłasnowolnienie - zalety i wady
Ubezwłasnowolnienie ma swoje zalety. Instytucja ta ma pomagać osobom, które nie radzą sobie same i które ze względu na ograniczone możliwości psychiczne nie powinny podejmować wiążących decyzji.
Zalety ubezwłasnowolnienia
Ochrona majątku osoby ubezwłasnowolnionej
Sprawy o ubezwłasnowolnienie dotyczą osób cierpiących na poważne zaburzenia psychiczne oraz ciężko uzależnionych. Taka osoba ma ograniczoną zdolność do podejmowania racjonalnych decyzji, wobec czego ktoś nieuczciwy może ją namówić na zaciągnięcie pożyczki, podpisanie niekorzystnej umowy (np. sprzedaży domu), zakup niepotrzebnych rzeczy czy sporządzenie testamentu. Dodatkowo osoby uzależnione mogą roztrwonić majątek na hazard czy zakup środków psychoaktywnych. Dzięki ubezwłasnowolnieniu można uchronić osoby chore czy niepełnosprawne przed finansowymi skutkami ich decyzji czy manipulacji ze strony osób trzecich.
Ochrona interesów osobistych osoby ubezwłasnowolnionej
Ubezwłasnowolnienie chroni przed niektórymi skutkami prawnymi oraz umożliwia opiekunowi podejmowanie czynności procesowych na korzyść ubezwłasnowolnionego. Jest to istotna kwestia, ponieważ osoby o ograniczonych możliwościach intelektualnych i uzależnione mogą stać się łatwym celem dla osób mających złe zamiary. Mogą na przykład zostać zmuszone do małżeństwa lub nakłonione do udziału w wykroczeniu lub przestępstwie (np. kradzieży). W dodatku osoby te często same stanowią dla siebie zagrożenie i narażają swoje zdrowie. W tej sytuacji ubezwłasnowolnienie umożliwia skierowanie takiej osoby na leczenie, które niejednokrotnie ratuje życie, np. w przypadku ciężkiego uzależnienia, anoreksji czy chorób psychicznych wywołujących napady autoagresji.
Zapewnienie osobie ubezwłasnowolnionej warunków do życia
Osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne, uzależnione, niedołężne czy niepełnosprawne często nie są w stanie zadbać o siebie. Nie zdają sobie sprawy, że trzeba opłacić rachunki, kupić jedzenie czy przyjąć niezbędne leki. W dodatku często nie mają na to funduszy, ponieważ nie pracują, nie mają renty ani nie korzystają z opieki społecznej. W takich sytuacjach może zadziałać instytucja ubezwłasnowolnienia, ponieważ opiekun osoby ubezwłasnowolnionej zobowiązuje się przed sądem do sprawowania pieczy nad swoim podopiecznym. Opiekun musi zapewnić osobie ubezwłasnowolnionej odpowiednie warunki do życia i dbać o to, aby niczego jej nie brakowało (w szczególności opieki medycznej, jedzenia, środków czystości itp.).
Ubezwłasnowolnienie ma swoje minusy. Chodzi przede wszystkim o zagrożenia, jakie mogą spotkać osobę ubezwłasnowolnioną. Niemniej także opiekun lub kurator takiej osoby musi zmagać się z pewnymi niedogodnościami.
Wady ubezwłasnowolnienia
Ograniczenie wolności oraz podstawowych praw
Ubezwłasnowolnienie całkowite polega na pozbawieniu zdolności do czynności prawnych. Osoba ubezwłasnowolniona nie może – nawet przy pomocy opiekuna – wziąć ślubu, sprawować władzy rodzicielskiej, głosować w wyborach, sporządzić testamentu ani zostać pełnomocnikiem. W pozostałych czynnościach prawnych osobę ubezwłasnowolnioną reprezentuje opiekun. Tak więc osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może samodzielnie rozporządzać swoim majątkiem, wynająć mieszkania, kupić samochodu ani podpisać umowy o pracę. Może jedynie dokonywać drobnych codziennych transakcji, np. kupić gazetę czy bilet na autobus.
Ubezwłasnowolnienie występuje również w formie częściowej. W tym przypadku sąd ustanawia kuratora, który ma pomagać osobie ubezwłasnowolnionej oraz reprezentować ją w niektórych czynnościach prawnych. Taka osoba może pracować na etat czy rozporządzać swoim majątkiem (np. wynagrodzeniem), ale jednocześnie nie może na przykład kupić mieszkania bez swojego kuratora. Przy ubezwłasnowolnieniu częściowym nie ma również ograniczeń co do zawierania drobnych umów życia codziennego (takich jak zakupy spożywcze czy usługa fryzjerska).
Ingerencja w autonomię
Instytucja ubezwłasnowolnienia pozbawia jednostkę zdolności do samostanowienia o sobie. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może podejmować żadnych wiążących decyzji (np. zarejestrować numeru telefonu na siebie) – nawet jeśli to zrobi, umowa jest nieważna. Taka osoba jest w pełni zdana na swojego opiekuna oraz sąd opiekuńczy, który musi wyrazić zgodę na niektóre sprawy (np. leczenie czy pobranie pieniędzy z konta bankowego). W konsekwencji osoby ubezwłasnowolnione nie mają większego wpływu na swoje życie ani perspektyw na usamodzielnienie się.
Ograniczenie możliwości rozwoju
Nikt nie zakazuje osobie ubezwłasnowolnionej posiadania zainteresowań czy rozwijania talentu. Co więcej, osoba ubezwłasnowolniona zachowuje prawa autorskie do stworzonego przez siebie dzieła (np. książki). Jednak już czynności związane z dysponowaniem dziełem (np. podpisanie umowy z wydawnictwem, sprzedaż, przekazanie na cele charytatywne) będą wymagały zgody przedstawiciela ustawowego. Poza tym osoba ubezwłasnowolniona często nie może samodzielnie inwestować w swoje pasje czy talenty – nie może kupić kursu językowego, droższych przyborów malarskich, roweru czy instrumentów muzycznych. Tak więc w praktyce samorealizacja osoby ubezwłasnowolnionej zależy od dobrej woli opiekuna.
Możliwość dyskryminacji
Osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych są całkowicie uzależnione od osób trzecich, przez co mogą być traktowane jako obywatele „drugiej kategorii”. Takie osoby często nie pracują ani się nie uczą, przez co trafiają poza margines społeczeństwa. Opiekunowie, którzy nie do końca rozumieją ideę ubezwłasnowolnienia, mogą też lekceważyć potrzeby swoich podopiecznych i ograniczać ich prawa (np. do pracy, nauki czy rozwoju).
Ryzyko nadużyć
Dążenie do ubezwłasnowolnienia bliskiej osoby może wynikać nie z realnej troski, ale z chęci korzystania z jej dóbr materialnych. W wielu przypadkach ubezwłasnowolnienie nie spełnia swojej funkcji. Kuratorzy oraz opiekunowie nie dążą do poprawy warunków życiowych osób ubezwłasnowolnionych, natomiast chętnie korzystają z rent swoich podopiecznych. Nadużycia wobec osób ubezwłasnowolnionych mogą dotyczyć również strefy pozamaterialnej, a opiekun czy kurator może dążyć do przejęcia całkowitej kontroli nad podopiecznym.
Obowiązki opiekuna
Instytucja ubezwłasnowolnienia wiąże się również z pewnymi obowiązkami, którym musi sprostać opiekun osoby ubezwłasnowolnionej. Chodzi o należyte sprawowanie pieczy w zakresie rozwoju fizycznego i duchowego, w tym szczególnie zapewnienie podopiecznemu środków do życia i opieki medycznej. Poza tym opiekun musi zadbać o to, aby osoba ubezwłasnowolniona nie stanowiła zagrożenia dla siebie i innych. Kolejną powinnością opiekuna jest reprezentowanie podopiecznego podczas czynności prawnych, np. podpisywania umowy najmu, sprzedaży czy umowy o pracę. Opiekun prawny musi również dbać o majątek osoby ubezwłasnowolnionej.
Podleganie pod nadzór sądu opiekuńczego
Opiekun osoby ubezwłasnowolnionej nie może podejmować wielu decyzji samodzielnie, ponieważ każda ważna sprawa wymaga zgody sądu opiekuńczego. Nie jest to do końca wada, ponieważ takie postępowanie chroni interesy osoby ubezwłasnowolnionej. Niemniej opiekun musi realizować swoje obowiązki w porozumieniu z sądem. Na początku musi sporządzić spis inwentaryzacyjny zasobów ubezwłasnowolnionego, a następnie minimum raz w roku składać sprawozdanie dotyczące swojego podopiecznego oraz jego majątku. Ponadto każda ważna decyzja wymaga uzyskania zgody sądu, dotyczy to zwłaszcza spraw finansowych (pobranie gotówki z banku, sprzedaż nieruchomości, przekazanie darowizny, zaciągnięcie pożyczki) oraz leczenia osoby ubezwłasnowolnionej.
Plusy i minusy ubezwłasnowolnienia - podsumowanie
Wokół ubezwłasnowolnienia narosło wiele mitów i kontrowersji. Celem ustawodawcy było zapewnienie osobom niezaradnym życiowo właściwej opieki i ochrony. Niemniej instytucja ubezwłasnowolnienia stwarza warunki do licznych nadużyć, dlatego obecnie w krajach europejskich dąży się do zapewnienia osobom chorym większych praw w zakresie decydowania o swoim życiu.
Bibliografia / Netografia
- Dązbłaż B., Ubezwłasnowolnienie. Fakty i mity, Niepelnosprawni.pl, 2019, http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/870686.
- Głowacka A., Nienależyte sprawowanie opieki. Odpowiedzialność odszkodowawcza opiekuna, w Sadowski M. (red.), Kuriata A. (red.), Jelonek B. (red.), Z badań nad prawem, administracją i myślą polityczną, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2015, s. 249-272.
- Markiewicz I., Równoprawny artysta, Niepelnosprawni.pl, 2010, http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/75901;jsessionid=F71F4722FF02256946A5FD10F63BF054.
- Markiewicz I., Heitzman J., Pilszyk A., Ubezwłasnowolnienie – instytucja wciąż potrzebna?, „Psychiatria”, 2014, nr 4(11), s. 203-210.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz.U. 2022.1375 t.j.
