Arbitraż - zalety i wady
Arbitraż ma wiele plusów, dzięki czemu jest narzędziem często wykorzystywanym w sporach międzynarodowych. Dlaczego warto rozważyć zapis na sąd polubowny w umowie?
Zalety arbitrażu
Krótki czas postępowania
Według danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości w sądzie rejonowym trzeba czekać na wyrok średnio 5 miesięcy, przy czym więcej czasu zajmują sprawy upadłościowe (niecałe 11 miesięcy) oraz postępowania w zakresie prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (9,3 miesiąca). W sądach okręgowych postępowanie w sprawach cywilnych trwa średnio 7,6 miesiąca, przy czym większej cierpliwości wymagają sprawy dotyczące ochrony konkurencji i konsumentów (14,5 miesiąca) i prawa pracy (12,4 miesiąca).
Tymczasem średni czas postępowania arbitrażowego w Polsce wynosi 6-9 miesięcy, przy czym w prostszych sprawach wyrok może zapaść już po 3 miesiącach. Krótki czas zakończenia sprawy w sądach polubownych wynika ze znacznie mniejszego obłożenia sądów, sprawności procedur oraz zazwyczaj jednoinstancyjnego postępowania.
Niższe koszty w przypadku niektórych spraw
Arbitraż jest najbardziej opłacalny w przypadku roszczeń o bardzo wysokie kwoty. Przy założeniu, że wartość przedmiotu sporu wynosi 1 500 000 złotych, opłaty sądowe w sądzie powszechnym wyniosą 75 000 złotych, zaś w jednym z najpopularniejszych sądów arbitrażowych – ok. 40 300 złotych (o ile sprawę będzie rozpatrywał tylko jeden arbiter). Niemniej warto pamiętać, że każdy sąd arbitrażowy stosuje własną taryfę opłat, a w przypadku rozpatrywania sprawy przez większą liczbę arbitrów koszty będą znacznie wyższe.
Specjalistyczne podejście
W Polsce funkcjonuje około 50 stałych sądów arbitrażowych, przy czym niektóre z nich specjalizują się w konkretnym rodzaju spraw, np. sporach budowlanych, sporach związanych z usługami bankowymi, sporach konsumenckich czy sporach dotyczących prawa morskiego. Arbitrami zostają najczęściej prawnicy, jednak tę funkcję może pełnić także osoba o innym wykształceniu, np. ekonomista, inżynier budowlany, specjalista od rachunkowości czy bankowości. Tym sposobem strony mogą wybrać do arbitrażu ekspertów z danej dziedziny, co korzystnie wpływa na koszty, sprawność procesowania oraz wartość merytoryczną wyroku.
Duży wpływ stron na postępowanie sądowe
Udział w arbitrażu jest dobrowolny – wszczęcie postępowania wymaga zgody obu stron sporu. Strony mogą wybrać dowolny sąd polubowny, termin rozprawy, miejsce, język oraz zasady postępowania. Obie strony mogą także wybrać arbitrów. Zwyczajowo spór rozstrzyga jeden arbiter (wybrany wspólnie) lub zespół trzyosobowy (w tym dwóch arbitrów wybranych przez strony i arbiter przewodniczący). Co więcej, strony mogą umówić się na postępowanie dwuinstancyjne – dzięki temu w razie uzyskania niesatysfakcjonującego wyroku strona może odwołać się do sądu polubownego II instancji.
Mniejszy formalizm w porównaniu do sądów powszechnych
Udział w arbitrażu może okazać się mniej stresującym przeżyciem niż udział w postępowaniu sądu powszechnego. Obecnie wiele rozpraw odbywa się online z zastosowaniem środków komunikacji zdalnej. Nawet jeżeli rozprawa odbywa się w sądzie, to z reguły przebiega w kameralnych i komfortowych warunkach. Strony zeznają na siedząco przy stole, a w trakcie rozprawy mogą korzystać z poczęstunku czy zgłaszać chęć przerwy. W przypadku postępowania uproszczonego w ogóle nie dochodzi do rozprawy – arbiter wydaje wyrok na podstawie dokumentacji, a wymiana korespondencji może odbywać się drogą elektroniczną.
Wysoki poziom dyskrecji
Podczas gdy rozprawy w sądach powszechnych co do zasady mają charakter jawny, rozprawy w sądach polubownych odbywają się w poufnych warunkach. Konieczność zachowania dyskrecji może wynikać z klauzuli poufności wskazanej w zapisie na arbitraż lub regulaminu sądu polubownego. Tym sposobem żadna osoba biorąca udział w sporze (strony, pełnomocnicy, arbitrzy, pozostali pracownicy sądu arbitrażowego) nie może ujawniać jakichkolwiek informacji dotyczących sprawy osobom trzecim. Dyskretny charakter arbitrażu ma duże znaczenie dla przedsiębiorców, którzy obawiają się, że w trakcie tradycyjnej rozprawy mogłoby dojść do naruszenia tajemnicy handlowej czy zdyskredytowania marki.
Koncyliacyjny charakter rozstrzygania sporów
Sąd arbitrażowy dąży do polubownego rozwiązania sprawy, dzięki czemu po zapadnięciu wyroku strony nadal mogą utrzymywać przyjazne stosunki. Ma to znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy rozprawa dotyczy współpracujących ze sobą kontrahentów lub członków rodziny. Niestety jest i druga strona medalu – ugoda nie zawsze jest satysfakcjonująca dla strony, która miałaby duże szanse na wygranie sporu w sądzie państwowym.
Arbitraż ma kilka minusów, które mogą zniechęcać do korzystania z tej formy rozwiązywania sporów.
Wady arbitrażu
Wysokie koszty
Poddanie sporu pod arbitraż może być nieopłacalne w przypadku spraw prostych i dotyczących stosunkowo niewysokich kwot. Wystarczy porównać koszty związane z założeniem pozwu w sądzie powszechnym i sądzie polubownym. Przy założeniu, że spór dotyczy praw majątkowych i kwoty 10000 złotych, opłata w sądzie powszechnym wyniesie 500 złotych. Tymczasem opłata za analogiczny pozew w sądzie arbitrażowym zależy od instytucji. W jednym z najbardziej znanych sądów arbitrażowych w Polsce powód zapłaci 2460 złotych przy założeniu, że rozpoznaniem sprawy zajmie się jeden arbiter.
Problemy z wyegzekwowaniem wyroku
Wyrok sądu polubownego ma taką samą moc prawną jak wyrok sądu powszechnego, o ile zostanie uznany przez sąd powszechny. W praktyce strona, której zależy na wykonaniu wyroku, powinna złożyć do sądu powszechnego wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu arbitrażowego. Bez tego wykonanie wyroku zależy tylko od dobrej woli stron – stąd też arbitraż nazywany jest również „sądem dla dżentelmenów”. Co ważne, stronie niezadowolonej z wyroku sądu polubownego przysługuje prawo do złożenia skargi o uchylenie wyroku w sądzie powszechnym.
Ograniczone możliwości w porównaniu do sądów powszechnych
W odróżnieniu od sądów powszechnych sąd polubowny może przystąpić do rozstrzygania sporu jedynie wówczas, gdy obie strony wyrażą na to zgodę. Co do zasady zgoda powinna być wyrażona pisemnie, na przykład w formie zapisu na sąd polubowny (ewentualne spory w przyszłości) lub klauzuli kompromisarskiej (spory, do których już doszło). Innym ograniczeniem sądu polubownego jest brak możliwości zastosowania środków przymusu – np. doprowadzenia świadka na rozprawę przez policję. Poza tym nie wszystkie spory mogą być rozpatrywane przez sąd arbitrażowy (np. sprawy o alimenty).
Ograniczone możliwości odwołania się od wyroku
Spory w sądzie polubownym zazwyczaj rozstrzygane są w postępowaniu jednoinstancyjnym, chyba że obie strony zdecydują inaczej. Oznacza to, że w wielu przypadkach od wyroku uzyskanego w arbitrażu nie można się odwołać. Wprawdzie strona, która nie zgadza się z wyrokiem arbitrażu, może złożyć skargę do sądu powszechnego, jednak wówczas nie sprawdza się poprawności merytorycznej wyroku. Sąd powszechny bierze pod uwagę jedynie to, czy nie zaistniały błędy formalne, np. brak ważnego zapisu na sąd polubowny.
Ryzyko wydania nieobiektywnego wyroku
Przy wyborze arbitra bardzo ważne jest, aby nie doszło do konfliktu interesów – tę kwestię regulują wytyczne Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawników (International Bar Association). Ponadto zgodnie z artykułem 1174 kodeksu postępowania cywilnego arbiter składa pisemne oświadczenie o swojej bezstronności i niezależności. Jeżeli wystąpią okoliczności, które temu przeczą, wówczas strony mogą wnioskować o wyłączenie arbitra ze sprawy. Mimo to krytycy arbitrażu mają wątpliwości co do obiektywizmu sądów polubownych – według nich arbiter wybrany przez stronę w rzeczywistości staje się jej pełnomocnikiem, a nie obiektywnym sędzią.
Plusy i minusy arbitrażu - podsumowanie
Arbitraż nie może zastąpić powszechnego sądownictwa, jednak może stanowić jego uzupełnienie – zwłaszcza w sporach gospodarczych. Polubowną formę rozstrzygania sporów powinny rozważyć szczególnie te przedsiębiorstwa, którym zależy na całkowitej dyskrecji, profesjonalizmie i dalszej współpracy z drugą stroną sporu. Niemniej należy wziąć pod uwagę, że arbitraż często niesie za sobą wysokie koszty i ogranicza możliwości odwołania się od wyroku.
Bibliografia / Netografia
- Bilewska K., Paczoska D., Bezstronność oraz niezależność arbitra, „Kwartalnik ADR”, 2009, Nr 1(5).
- Hartung M., O arbitrażu w Polsce, Co do zasady 09.02.2012, https://codozasady.pl/p/o-arbitrazu-w-polsce
- Morek R. (red.), Funkcjonowanie sądów polubownych w systemach prawnych wybranych państw europejskich, Prawo prywatne, Warszawa, 2018.
- Opracowania wieloletnie, ms.gov.pl, https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/opracowania-wieloletnie/.
- Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, https://sakig.pl/.
Zandberg-Malec J., Arbitraż nie dla małych, Co do zasady 18.05.2012, https://codozasady.pl/p/arbitraz-nie-dla-malych. - Ustawa z dnia 17 listopada 1965 roku Kodeks Postępowania Cywilnego, Dz.U.1964 Nr 43, poz. 296.
- Ustawa z dnia 28 lipca 2005 o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz.U.2005 Nr 1667, poz. 1398.
